Gebruikt een onderneming de onder eigendomsvoorbehoud geleverde zaken in zijn productieproces dan loopt de leverancier het risico zijn eigendomsvoorbehoud te verliezen. Dit risico speelt met name voor leveranciers die grondstoffen, halffabricaten of onderdelen leveren. In het productieproces kan sprake zijn van zaaksvorming, natrekking of vermenging. 

Zaaksvorming

Zaaksvorming doet zich voor als een nieuwe zaak wordt gevormd uit één of meer roerende zaken met behulp van menselijke arbeid. Gedacht kan worden aan het produceren van aluminium door kryoliet en aluinaarde samen te voegen, maar ook bij het kweken van witlof uit witlofpennen is sprake van zaaksvorming. Er ontstaat immers een nieuwe zaak met behulp van (enige) menselijke arbeid.

Door deze zaaksvorming verliest de leverancier zijn eigendomsvoorbehoud (of pandrecht of recht van reclame). De onder eigendomsvoorbehoud geleverde zaak houdt namelijk juridisch gezien op te bestaan. Er ontstaat een nieuwe zaak met een nieuwe eigendomsrecht. De leverancier kan daarom de door hem geleverde zaken niet meer opeisen. De leverancier staat echter niet steeds met lege handen. In veel gevallen wordt de fabrikant eigenaar van deze nieuwe zaak. De leverancier kan dan een pandrecht krijgen op deze nieuwe zaak. Een risico voor de leverancier is dat dit een tweede pandrecht is, omdat eerder in tijd een pandrecht is gevestigd op deze nieuwe zaak ten gunste van een andere financier van de fabrikant. Dat heeft tot gevolg dat de leverancier alleen nog een tweede pandrecht kan verkrijgen op de nieuwe zaak.

In sommige gevallen is het niet nodig om een pandrecht te vestigen, omdat de leverancier eigenaar wordt van de nieuw gevormde zaak. Dat is bijvoorbeeld het geval als de kosten van de fabricage zo gering zijn dat het niet gerechtvaardigd is dat de fabrikant eigenaar wordt van de nieuw gevormde zaak terwijl de leverancier zijn oorspronkelijke eigendom is verloren.

In de praktijk proberen de leverancier en de fabrikant weleens af te spreken dat de leverancier eigenaar wordt van de nieuw gevormde zaak. Zo’n afspraak wordt wel een zaaksvormingsclausule of ‘Verarbeitungsklausel’ genoemd. Zo’n afspraak heeft echter geen goederenrechtelijke werking. Deze afspraak heeft dus niet tot gevolg dat de leverancier ook daadwerkelijk eigenaar wordt. Daarvoor is nodig dat de leverancier ook het economisch risico van de productie draagt.

Natrekking

Worden twee of meer zaken samengevoegd tot één zaak zonder dat er een nieuwe zaak ontstaat, dan kan sprake zijn van bestanddeelvorming. Gedacht kan worden aan een motor die in een auto wordt gemonteerd of een batterij die in een telefoon wordt geplaatst. Of sprake is van één zaak wordt beoordeeld op grond van de verkeersopvatting (art. 3:4 lid 1 BW) of het hechte verbindingscriterium (art. 3:4 lid 2 BW). Bij de verkeersopvatting komt het er – in het kort – op neer dat de maatschappij meent dat de verbonden zaken tezamen één zaak vormen. In het algemeen kan worden gezegd dat de vraag moet worden gesteld of de hoofdzaak als incompleet moet worden beschouwd zonder het bestanddeel en niet beantwoordt aan haar economische of maatschappelijke bestemming. Van een hechte verbinding is sprake als de zaken zodanig met elkaar zijn verbonden dat zij niet kunnen worden afgescheiden zonder dat beschadiging van betekenis wordt toegebracht aan een der zaken.

Met deze regels kan worden bepaald of de hoofdzaak en het bestanddeel juridisch gezien één zaak zijn. De auto waarin een motor is gemonteerd is bijvoorbeeld één zaak. Het gevolg daarvan is dat de motor een bestanddeel is geworden van de zaken en juridisch gezien ophoudt te bestaan. Dit betekent dat de eigenaar van de motor zijn eigendomsrecht verliest. De eigenaar van de auto krijgt juist iets erbij, zijn eigendomsrecht omvat nu ook de motor. De auto trekt de motor na.

Natrekking kan verschillende gevolgen hebben voor de leverancier die een zaak onder eigendomsvoorbehoud heeft geleverd. Deze gevolgen lopen uiteen van de situatie waarin de leverancier eigenaar wordt van de volledige zaak tot de situatie waarin hij zijn eigendomsvoorbehoud verliest. Dit is afhankelijk van de feitelijke situatie: was de leverancier voor de natrekking eigenaar van de hoofdzaak of juist van het bestanddeel?

Om na te gaan welk gevolg natrekking heeft voor de leverancier, moet dus worden bepaald of er een hoofdzaak is aan te wijzen, en zo ja, welke zaak de hoofdzaak is. De geeft hiervoor twee criteria: het waardecriterium en de verkeersopvatting (art. 5:14 lid 3 BW).

Het waardecriterium wijst een zaak aan als hoofdzaak indien deze zaak een aanmerkelijk hogere waarde heeft dan de andere zaak of zaken. Uit de rechtspraak van de Hoge Raad volgt dat een aanmerkelijk waardeverschil niet te snel mag worden aangenomen bij vermenging van gelijksoortige zaken, omdat dit het verlies van een zakenrechtelijk recht met betrekking tot het ‘bestanddeel’ tot gevolg heeft. De verkeersopvatting wijst één van de zaken als de hoofdzaak aan, indien deze zaak de functie, de bestemming of het gebruik van de eenheidszaak bepaalt.

Vermenging

Van eigenlijke vermenging is sprake als meerdere roerende zaken tot één zaak worden samengevoegd zonder dat sprake is van zaaksvorming (link). Het betreft het samenvoegen van gassen, vloeistoffen of vaste zaken die worden verhandeld naar maat, getal of gewicht. Gedacht kan worden aan 100 mud aardappelen dat bij 200 mud aardappelen wordt gestort of 100 liter vloeibaar aluminium dat in een smeltoven wordt gegoten waar al 300 liter vloeibaar aluminium in zat.

Is sprake van eigenlijke vermenging, dan heeft dit gevolgen voor de rechtspositie van de leverancier met een eigendomsvoorbehoud. Daarvoor gelden dezelfde regels als bij natrekking.  

Blogreeks
Wilt u alles weten over de (ver-)koop van een onderneming?
Dit blog maakt deel uit van een blogreeks over het leverancierskrediet. U vindt een overzicht van alle onderwerpen door te klikken op deze link.